از اعلام عزای حسینی با علم‌بندان تا فروغ شمع در شام غریبان‎

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی بیرجندرسا به نقل از آوای خراسان جنوبی، گرچه آیین های محرم در استان خراسان جنوبی قدمت بسیار طولانی دارند اما همواره طی سالیان اخیر با همان سنت های قدیم اجرا می شود. در این گزارش گوشه ای از سنت های محرمی در استان خراسان جنوبی را می خوانیم:‏

علم بندان‏

علم‌بندان از مراسم‌های سنتی ویژه عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند است. به عبارتی دیگر سادات بیرجند با برپایی مراسم علم‌بندان، آغاز عزاداری سالار شهیدان را اعلام می‌کنند. ‏
در بیرجند علم از مهم ترین و اصلی‌ترین علائم عزاداری است و مردم برای آن احترام بسیار قایل هستند.‏

مراسم علم‌بندان یا «علم بندو» در بیرجند و روستاهای این شهرستان در روزهای مختلف دهه اول محرم از جمله شب یا روز اول، دوم، سوم، چهارم و هفتم ماه محرم انجام می‌شود.‏

علم‌ها اغلب بانی و علم چی دارند که این شغل به طور موروثی به آنها منتقل شده و در برخی مناطق بانیان، علم‌ها را در خانه‌هایشان به اتفاق اقوام خود بسته و برای بقیه مراسم به مسجد و یا محل تجمع مردم می‌آورند.‏ گروهی هم مراسم علم بندان را در مسجد انجام می‌دهند و برای این کار روز قبل از مراسم پارچه‌های علم را می‌شویند.‏ روز علم بندان مردم را به وسیله «چاووشی خوانی» یا اعلام از بلندگو و یا شیپور زدن آگاه می‌کنند و پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل، لباس، دستمال‌ها، پارچه‌ها و توغ علم را می‌بندند و در حین این کار اسپند دود می‌کنند و فردی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می فرستند.‏
 

پس از علم بستن، علم‌ها را به قبرستان می برند و برای اهل قبور فاتحه می‌خوانند البته در برخی روستاها، علم‌ها را به دور روستا نیز میچرخانند.‏ گذشته در شهر بیرجند یک روز قبل از محرم، علم‌ها توسط تعدادی از سادات در خانه بسته می‌شد و به مسجد عاشورا می آوردند و پس از روضه خوانی علم‌ها را پای منبر می‌بردند که در اصطلاح به آن «به تخت بردن علم» گفته می‌شد.‏ در روستای «درخش»، علم‌ بندان مراسمی است که در روز چهارم محرم‌ الحرام انجام می‌شود، به گونه‌ای که علم بندها در مسجد جامع درخش گرد هم می‌آیند و علم‌ها را گرفته و تا عصر عاشورا همراه عزاداران در مراسم حمل می‌‌کنند.‏
 

هرکدام از علم‌ها به نام یکی از ائمه اطهار (ع) نامگذاری و برپا می‌شود و به این ترتیب 12 علم به نام 12 امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا (س) و قمر بنی ‌هاشم حضرت ابالفضل العباس(ع) در مراسم خاص با پارچه‌هایی به رنگ‌های مختلف پوشانده می‌‌شود.‏ این مراسم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده انتقال می‌یابد و هرکدام از علم‌ها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای علم ‌گردانی موروثی نیز هست.‏

در روستای «مهموئی» نیز علم را بزرگ ده که سید هم هست می‌بندد و اگر فصل سیب تازه یا انار باشد، سیب و یا اناری را به علم می‌بندد و اگر فصل آنها نباشد پارچه‌ای را به جای سیب و یا انار در داخل یکی از دستمال‌های علم گره می‌زنند.‏ در شهرستان بیرجند مراسم علم‌گردانی در شهرها اغلب در نیمه نخست و در روستاها در نیمه دوم دهه اول محرم برگزار می‌شود.‏ در حال حاضر مراسم علم‌بندان در شهر بیرجند در شب نخست ماه محرم در هیئت محبان الزهرا (س) با حضور تعدادی از سادات که به سادات علم ‌دار معروف هستند، برگزار می‌‌شود.‏

مشعل گردانی در روستاهای خور و برکوه

مراسم مشعل گردانی در روستاهای خور خوسف و برکوه سربیشه هنوز هم اجرا می‌شود. در روستای خور، عصر تاسوعا مشعل فلزی را که در حسینیه به صورت ثابت نصب شده است، از کنده درخت بنه پر می کنند و شب بعد از برپایی مجلس روضه خوانی چراغ ها را خاموش و مشعل را با نفت روشن می کنند و سینه ‌زدن دور آن انجام می‌شود.

‏در روستای برکوه سربیشه شب عاشورا بعد از روشن کردن مشعل در میدان ضمن سرودن اشعاری آن را به طرف مسجد حسینیه روستا حمل می کنند و در داخل حسینیه مشعل را به دیوار تکیه می‌دهند و به نوحه‌خوانی می‌پردازند‎.‎

از « سنگ زنی» درخش تا «شبیه گردانی» قهستان‏

سنگ زنی از جمله مراسم مردم محله درخش شهر قهستان است. این مراسم از شب پنجم محرم توسط 8 نفر که سنگ زن هستند اجرا می شود. در سنگ زنی از 2 تکه چوب استوانه ای 8 سانتی متری که یک نخ از آن عبور کرده و پشت دست بسته می شود، استفاده می کنند و سنگ زن ها همراه هیئت عزاداری به میدان ده می روند و عزاداری می کنند. 
‏
مراسم شبیه‌گردانی در قهستان نیز برگزار می شود این مراسم در روز عاشورا توسط مردان انجام می شود و زنان نظاره گر هستند به این صورت که هر فرد یکی از علایم روزهای عاشورا مثل تنور خولی و گهواره حضرت علی اصغر(ع) را درست می کند و با علم و بیرق وارد محوطه می شود و اشعاری می‌خواند‏‎.‎

«بیل زنی» آیین اختصاصی خوسفی ها برای عزاداری در ایام محرم‏

‏  مراسم بیل‌زنی فقط در خوسف اجرا می شود. در این مراسم که ظهر عاشورا در این شهر برگزار می‌شود و در واقع شبیه‌سازی طایفه بنی اسد در صحرای کربلاست، عزاداران بیل هایی را به سمت آسمان می گیرند و به عزاداری می پردازند. ‏

شبیه خوانی؛ نمایشی زیبا از صحنه کربلا

‏ مراسم شبیه‌خوانی از آداب عزاداری در شهرستان قاینات است که درحال حاضر در آرین‌شهر اجرا می‌شود. ‏در این مراسم هر شبیه‌خوان نقش یکی از شخصیت های عاشورا را اجرا می کند و با نظمی خاص اشعاری را می‌خواند. این مراسم توسط افرادی اجرا می شود که از صدای خوب برخوردار و توانایی ارائه نمایش را دارند. ‏در این مراسم افرادی که نقش یاران امام حسین (ع) را ایفا می کنند و موافق خوان نام دارند به طور معمول لباس های سبز و رنگ های روشن به تن دارند و اشعارشان را با آهنگ می خوانند‎.‎

هفت منبر  بیرجند

مراسم هفت منبر فقط در بیرجند اجرا می شود. البته در گذشته شبیه آن در استان های دیگر مثل تهران طی مراسمی با عنوان چهل منبر انجام می شد. این مراسم  در غروب تاسوعا تا قبل از اذان مغرب اجرا می شود. در این مراسم بانوانی که نذر و نیازی دارند به هفت مکان مشخص می روند و در آنجا شمع روشن می کنند. ‏در این مراسم که در تمام شهرستان ها انجام می شود پس از مداحی روضه خوان و مداح، بانوان مراسم عزاداری امام حسین(ع) را انجام می دهند‎.‎

نخل‌بندان نهبندان

مراسم نخل‌بندان در نهبندان، بشرویه، سرایان، فردوس، آسیابان درخش و قاین اجرا می شود.‏ ‏
نخل به اصطلاح یک حجله از چوب است که با تمثال های رنگارنگ مثل آیینه، پارچه‌های قیمتی، گل و سبزه تزئین می شود و در روز عاشورا در مراسم روضه‌خوانی و تعزیه به عنوان تابوت نمادین امام حسین(ع) حرکت داده می‌شود. نخل توسط سادات و بزرگان بسته و در روزهای تاسوعا و عاشورا همراه هیئت‌های عزاداری حرکت داده می شود. در محل عزاداری چند بار نخل ها را دور می دهند و بعد به زمین می گذارند تا عزاداران آن را زیارت کنند‎.‎

علم‌گردان فردوس

‏ مراسم علم‌بندان و علم‌گردانی و حرکت دسته های سینه زنی از جمله مراسم عزاداری در فردوس است که در مراسم علم‌گردانی علم توسط سادات بسته می شود و آن را در روستاها می گردانند و همزمان نوحه خوانی و عزاداری می‌کنند‎.‎

هیئت کفن‌پوشان و زیرنخلی های بشرویه

یکی از مراسم منحصر به فرد عزاداری در این شهرستان توسط هیئت کفن‌پوشان که حدود صد نفر هستند اجرا می شود.
در این مراسم اعضای هیئت پیراهن یا روانداز سفیدی می‌پوشند و شمشیرهای چوبی به صورت نمادین در دست می گیرند و روضه خوانی می کنند، هیئت زیرنخلی های بشرویه افرادی هستند که زیرنخل در مراسم نخل بندان اقدام به عزاداری می‌کنند‎.‎
علم‌گردان‌ها با خواندن اشعاری در کوچه و بازار، عزاداری امام شهید را به مردم اعلام می‌کنند و از نزدیک شدن روز تاسوعا و عاشورا خبر می‌دهند. حضور مردم مشتاق در این مراسم و ادای نذورات آنان بیانگر عشق و ارادت خالصانه آنان به حضرت
اباعبدا... الحسین (ع) و یاران با وفایش است. ‏

اطعام عزاداران بر خوان پر برکت سالار شهیدان

علاوه بر این آیین‌ها اطعام دسته‌های عزاداری و پرداخت نذورات از مراسمی است که از اول محرم تا روزهای بعد از عاشورا به طور چشمگیری در بیرجند مشاهده می‌شود. اطعام و ادای نذورات در روزهای آخر دهه نخست محرم به ویژه در روز نهم و دهم از جمله جلوه‌های بارز عزاداری مردم بیرجند است به گونه‌ای که کمتر محله‌ای است که در این روز سفره امام حسین (ع) در آن پهن نباشد. بسیاری از شهروندان از سفره حضرت امام حسین (ع) نه برای رفع گرسنگی بلکه به قصد تبرک طعام می‌گیرند و آن را به عنوان قصد قربت به کودکان خود نیز می‌دهند. ‏

فروغ شمع در شام غریبان

عزاداران حسینی درخراسان جنوبی همچنین در نخستین شب شهادت حضرت امام حسین (ع) با روشن کردن شمع در مساجد، مراسم شام غریبان را برگزار می‌‌کنند. هیئت‌های عزادار در این مراسم به نشانه جستجوی اطفال آواره و گمشده سالار شهیدان با عبور از کوچه‌ها و ریختن خاک بر سر و روی خود، گویی به دنبال گمشده‌ای می‌چرخند. ‏اغلب مردم این دیار برای استفاده بهتر معنوی از این ماه با اهل خانواده تا پاسی از شب در مجالس عزاداری شرکت می کنند.  ‏